نحوه ی برخوردبا کودکان کم توان ذهنی

نحوه ی برخوردبا کودکان کم توان ذهنی

کم توانی ذهنی ازاختلالات شایع درکودکان است که به معنای عملکردذهنی کمترازحدعادی است که منجربه نقص دررفتار انطباقی می شود.دراین پست به معرفی کم توانی ذهنی،مداخلات کاردرمانی ونحوه ی برخوردبا آن خواهیم پرداخت.

کم توانی ذهنی چیست؟

کم توانی ذهنی،(Mental retardationیاIntellectual disability  ازاختلالات شایع درکودکان است که به عنوان عملکردذهنی کمترازحدعادی که منجربه نقص دررفتارانطباق به عنوانعقب ماندگی ذهنی نیز،تعریف می شود.

عملکرد ذهنی یا بهره هوشی(IQ)

عبارتست ازتوانایی واستعدادکافی برای یادگیری ودرک امورزندگی وهماهنگی وسازگاری بامحیط اطراف وشامل نحوه استفاده ازتجربیات،قضاوت کردن،استدلال وپیداکردن راه حل مناسب برای مشکلات می باشد.برای محاسبه ی بهره ی هوشی کودکان ازفرمول زیراستفاده می شود:

رفتارهای انطباقی(سازگارانه)ازسه طریق عمده آشکارمی شود:

1. بلوغ:طی مراحل رشدحاصل می شودوشامل کسب مهارتهای لازم درخودکفایی است.
2. یادگیری:به دست آوردن آگاهی به وسیله ی انجام اعمال(ازراه تجربه کسب می شود)
3. سازگاری اجتماعی:طرزرفتاری که کودک به وسیله ی آن دردوران قبل ازدبستان ودبستان درابعاد گسترده ای با همسالان،والدین ودیگربزرگسالان ارتباط برقرارمی کند.

ابزارهای ارزیابی هوش

مقیاس وکسلر،ریون،مکعب های کوهس،ترسیم آدمک گودیناف

علائم ونشانه های کم توانی ذهنی

علائم بالینی نظیرتاخیردرراه رفتن،تاخیردرحرف زدن،عدم استقراروسکون،عدم توانایی درانجام اموردرحدسن خودومانندآن،زنگ های خطری هستندکه می توانندپیش آگهی کم توان ذهنی به حساب آیند.

طبقه بندی کودکان کم توان ذهنی:

دسته	بهره هوشی
آموزش پذیر(Educable)	50-70
تربیت پذیر(trainable)	25-50
عمیق(severely)	0-25
مرزی(borderline)	70-90

کم توان ذهنی آموزش پذیر

این افراددارای هوش بهر70-50بوده وحدود70تا80درصدجمعیت کم توانان ذهنی راتشکیل می دهند.به دلیل اینکه شناسایی وتشخیص این کودکان درسنین پایین مشکل است معمولا آنهادرسنین مدرسه شناسایی می شوند.کودکان کم توان ذهنی آموزش پذیرازلحاظ یادگیری مطالب درسی نسبت به کودکان هم سن خودبه نحوبارزی عقب هستندودرمهارت های تحصیلی می توانند درطول تمام سالهای تحصیلی حداکثرتاکلاسهای سوم-چهارم-پنجم ابتدایی پیشرفت داشته باشند.لذااصطلاح آموزش پذیری درزمینه های مهارت های درسی؛مهارت های اجتماعی وشغلی اطلاق می گردد.

کم توان ذهنی تربیت پذیر

این گروه دارای هوش بهر50-25می باشندوحدود10تا20درصدکل کم توانان ذهنی راتشکیل می دهند.کودکان کم توان ذهنی تربیت پذیربرخلاف گروه آموزش پذیربه خاطرمشکلات کلینیکی  وجسمانی ازدوران نوزادی وطفولیت قابل شناسایی وازهمان ابتدادرراه رفتن،حرف زدن،مهارت های خودیاری به طورقابل ملاحظه ای دچارکندی وضعف هستند.به طورکلی هدف های تربیتی آن هادرجهت رسیدن به خودیاری وخودکفایی درزمینه های فردی واجتماعی است.

کم توان ذهنی حمایتی

بهره هوشی این دسته از کودکان زیر25بوده وحدود3تا5درصدکم توانان ذهنی راتشکیل می دهندواصطلاحا آن ها را"ایزوله"یا"پناهگاهی"می نامند.هیچگونه آموزش وتربیتی درموردآنان نتیجه بخش نبوده ونیازفوق العاده به کمک مستمردرانجام کارهای شخصی دارند.

عوامل ایجادکننده کم توان ذهنی

• عوامل قبل ازتولد

عوامل ارثی وژنتیکی(سندروم داون،ایکس شکننده)،عاملRH،بیماری های مختلف مادر(داروهای مصرفی،تیروئید،دیابت،فشارخون بالا،صرع،بیماری های کبدی،کلیوی،ابتلابه سرخجه،انواع عفونت هاوموادمخدر،الکل،دخانیات،سوء تغذیه،ضربات وارده به شکم مادر،اشعهX،موادشیمیایی،عوامل هیجانی واسترس وفشارهای روانی، سنین بالاتراز35وپایین تراز18،وزن بیش ازحدیاکمترازحدمادر

• عوامل هنگام تولد

​تولدزودرس،زایمان های طولانی،استفاده ازفورسپس،مکنده،پیچیده شدن بندناف وزایمان با پا.

• عوامل پس ازتولد

​انواع عفونت ها(مننژیت،تب شدیدوتشنج،مسمومیت باموادغذایی وشیمیایی وداروها،ضربه های وارده به سر،اختلالات غددداخلی مخصوصاتیروییدوهیپوفیز،سوء تغذیه،مشکلات عاطفی

وقتی تشخیص کم توانی ذهنی روی یک فرد گذاشته می شود که این سه مورد در او صدق کند

1. بروز این اختلال قبل از ۱۸ سالگی باشد. یعنی به کسی که بعد از ۱۸ سالگی، مثلا در اثر یک تصادف، کارکرد ذهنی اش دچار مشکل شده باشد، کم توان ذهنی نمیگوییم.
2. بهره ی هوشی فرد پایین تر از میانگین جامعه باشد.بهره هوشی یا آی کیو با تست های خاصی سنجیده می شود. میانگین نمره بهره هوشی افراد در جهان ۱۰۰ می باشد و بیشتر مردم بهره هوشی ای بین ۸۵ تا ۱۱۵ دارند. افرادی که بهره هوشی بالاتر از این مقدار دارند افراد با هوش برتر و افرادی هم که بهره هوشی شان از این مقدار پایین تر است، افراد دیرآموز ( با بهره هوشی بین ۷۰تا۹۰ ) و کم توان ذهنی ( پایین تر از ۷۰-۷۵ ) شمرده می شوند.به طور کلی شخصی که نمره بهره هوشی اش کمتر از ۷۰-۷۵ باشد کم توان ذهنی یا عقب مانده ذهنی شمرده می‌شود.
3. فرد حداقل در دو مورد از حیطه های رفتارهای سازشی یا انطباقی محدودیت داشته باشد. این حیطه ها شامل مواردی چون برقراری ارتباط با دیگران، زندگی در منزل، مدیریت خود، کار، مهارت های تحصیلی، تفریح، مهارت های اجتماعی و بین فردی، مراقبت از سلامت و امنیت خود و استفاده از امکانات جامعه می باشند.

اختلالات شایعی که یکی از علائم آن ها کم توانی ذهنی است

کودکان کم توان ذهنی اغلب از نمای ظاهری تفاوت چندانی با دیگر کودکان ندارند. اما بعضی سندرم ها و اختلالات هم هستند که باعث کم توانی ذهنی می شوند و علایم ظاهری هم دارند. سخن درباره ی هرکدام از این اختلالات بسیار است و توضیح هر کدام به تنهایی مقاله ای می طلبد بنابراین در ادامه تنها به معرفی مختصر بعضی از این اختلالات می پردازیم:

• سندروم داون

​علت آن اختلال ژنتیکی وکروموزومی است.این افراددرسلول هایشان یک کروموزوم اضافی دارندودرصدزیادی ازافرادکم توان ذهنی راتشکیل می دهند.

• میکروسفالی

یک بیماری مغزی نادراست.درافرادمبتلابه میکروسفالی،دورسربه دلایلی کمترازحدطبیعی است وطبعامغزشان هم کوچکتراست.

• هیدروسفالی

اختلال هیدروسفالی که آن راتحت عنوان آب آوردگی مغزمی شناسند،اختلالی است ناشی ازافزایش حجم مایع مغزی نخاعی انباشته شده دربطن هاوسایرحفره های مغزاست.

• اختلالات متابولیکی

در این دسته از اختلالات، بدن کودک نمی تواند بعضی از مواد مثل پروتئین ها، قند و یا چربی را به درستی استفاده کند. در نتیجه با سوخت و ساز نامناسب مواد زایدی در بدن تولید می شود که صدمات قابل توجهی را به مغز می رساند و تمام جنبه های رشد ذهنی، جسمی و حرکتی و… کودک را تحت تاثیر قرار می دهد.

• اختلالات طیف اوتیسم

 این اختلالات تحت عنوان اختلالات نافذ رشدی هم خوانده می شوند زیرا جنبه های مختلف رشد را تحت تاثیر قرار می دهند. ولی شاید بتوان گفت مهمترین ویژگی این افراد تاخیر یا انحراف در رشد مهارتهای اجتماعی، شناختی و ارتباط کلامی و غیرکلامی است.

​

ویژگی های کودکان کم توان ذهنی

بیشتر کودکان کم توان ذهنی از نظر ظاهری تفاوت چندانی با سایر کودکان ندارند. البته عده ای از کودکان کم توان ذهنی که دارای سندرم های خاص هستند (مانند سندرم داون، میکروسفالی، هیدروسفالی و… )، به لحاظ ظاهری هم علایم بالینی دارند.این کودکان از نظر رشدی در بیشتر موارد تاخیر دارند. مثلا نسبت به کودکان عادی نشستن، سینه خیز رفتن و پاگرفتن را دیرتر کسب می کنند یا به لحاظ گفتاری دیرتر به حرف زدن می رسند. و به طور کلی آهسته تر از کودکان عادی مهارت های مختلف را کسب می کنند.کودکان کم توان از نظر کارکردی معمولا موفق نمی شوند مهارت هایی را که پایه ی یادگیری می شوند به خوبی کسب کنند. برخی از این مهارت ها عبارتند از:

• پردازش حسی وادراک

​درکودکان باکم توانی ذهنی،اغلب ادراک وپردازش حس هابه خوبی انجام نمی گیرد.به عنوان مثال کودکی که دچاراختلال درپردازش حسی است ممکن است به برخی حس هاکمتریابیشترازحدمعمول واکنش نشان دهد.مثلا با شنیدن صدای یک ماشین گوش خودرابگیردیاجیغ بزند.

• هماهنگی حرکات درشت

منظور ازهماهنگی حرکات درشت توانایی انجام درست،روان وظریف حرکات بزرگ ودرشت نظیر دویدن،نشستن،برخاستن،حمل کردن وجابه جایی اشیاء و...می باشدکه درکودکان کم توان ذهنی دچارایرادمی شود.کودک کم توان درسازماندهی حرکات،هماهنگی دوطرف بدن وحفظ یک وضعیت حرکتی مشکل دارد.

• هماهنگی حرکات ظریف

​کنترل حرکتی ظریف قابلیتی برای اجرای حرکات ریزبه صورت دقیق وروان بادست وانگشتان می باشد.بریدن باقیچی،گرفتن مداد،ورق زدن کتاب،نقاشی کشیدن،استفاده ازقاشق وچنگال و...نمونه ای ازحرکات ظریف هستند که درکودکان کم توان ذهنی با مشکل انجام می شوند.

• گفتاروزبان

تکامل کفتاروزبان برای یادگیری موثروتعامل بسیارکلیدی هستند.خصوصیاتی که درگفتار وزبان این کودکان دیده می شودشامل:

1. در بیان نیازها و خواسته هایشان مشکل دارند
2. از زبان مختصر و جملات کوتاه استفاده می کنند
3. اشتباه های دستوری دارند
4. در به کار بردن بسیاری از کلمات مشکل دارند
5. اغلب، کلمات را توصیف می کنند یا از کلمات جانشین مانند “این”، “آن” یا “آنجا” استفاده می کنند
6. خوب به حرفهای دیگران گوش نمی دهند
7. در گوش دادن و فعالیت به طور همزمان مشکل دارند و… .

• جنبه های اجتماعی وعاطفی

کودکان کم توان ذهنی به علت ناکامی های مکرردررویارویی با چالش هاازبه دست آوردن احساس عزت نفس،تشویق دیگران وخودارزشمندی محروم می مانند. کودکان کم توان علاوه بر مشکل در مهارت های پایه ی یادگیری ویژگی های دیگری مانند توجه و تمرکز پایین، حافظه ضعیف، محدودیت در تفکر انتزاعی و استدلال، دشواری در انجام فعالیت های روزانه و… دارند.

​

کاردرمانی درکودکان کم توان ذهنی

کاردرمانی کودکان کم توان ذهنی نقش زیادی در تقویت مهارت های ذهنی و حتی حرکتی در این کودکان دارد و به بهبود کیفیت زندگی این کودکان کمک زیادی می کند و عوارض ناشی از این مشکل را در سنین بزرگسالی به حداقل می رساند.رشد و توسعه ذهنی کودکان معمولا تا پایان ۶ سالگی شکل می گیرد ، به همین دلیل ضروری است که خدمات کاردرمانی و توانبخشی برای کودکان از زمان کودکی و در سال های ابتدایی زندگی تا این سنین بطور منظم انجام شود.مشکلات کودکانی که دچار عقب ماندگی ذهنی هستند اغلب در دوران مدرسه نمایان می شود به همین دلیل برای پیشگیری و کاهش مشکلات تحصیلی در این کودکان بهتر است خدمات توانبخشی در سنین پایین تر شروع شود.آموزش هایی که کاردرمانگر به کودکان کم توان ذهنی می دهد متناسب با سن و دیگر شرایط کودک است و برای هر کودک منحصر بفرد است.افزایش خلاقیت و قدرت درک این کودکان یکی از مهم ترین فواید کاردرمانی کودکان کم توان ذهنی است که نقش زیادی در کاهش مشکلات در سنین نوجوانی و بزرگسالی دارد.متخصص کاردرمانی برای ارائه خدمات توانبخشی به این کودکان ابتدا اقدام به ارزیابی دقیق شرایط کودک می کند که این امر از طریق مشاهده رفتارهای کودک ، صحبت کردن با وی و انجام تست های مخصوصی صورت می پذیرد.کاردرمانگر برای ارزیابی كودک عقب مانده ذهنی مواردی همچون ایستادن ، نشستن ، راه رفتن ، لباس پوشیدن ، گره زدن ، نوشتن ، نقاشی کشیدن ، شناخت زمان و … را نیز مورد بررسی قرار می دهد.بازی درمانی یکی از تکنیک های کاردرمانی ذهنی است که نقش موثری در تقویت مهارت های کودک دارد.بهبود مهارتهای ذهنی کودکان علاوه بر آموزش های کاردرمانی ذهنی تحت تاثیر خانواده و محیط زندگی به عنوان دو محيط مهم و موثر بر مهارت های شناختی کودکان کم توان ذهنی نیز می باشد.

 

اهداف کاردرمانی کودکان کم توان ذهنی

1. ایجاد و نقویت مهارت های ذهنی ، مهارت های حل مساله و …
2. افزایش هوش و رشد ذهنی کودک
3. افزایش خلاقیت و قدرت درک
4. تقویت حافظه
5. تخفیف اثرات معلوليت جسمی و ذهنی

​